[AS CEN VILAFRANCAS /10] Os ‘xigantes’ que veñen e non invitamos. Desmemoria e identidade

HÉCTOR SILVEIRO | “Somos o que recordamos” comentábamo o outro día unha persoa facendo unha sentida reflexión sobre un familiar seu con Alzheimer. Sabía tamén que esta era unha teima do escritor Manuel Rivas que viña repetindo con frecuencia.  O realmente perverso da desmemoria é a perda de identidade que semellante mal xera nas persoas. A memoria precisa lembrar, está feita de recordos, sen eles a personalidade dilúese ata desaparecer. Pois ben,  estes días anúncianse a bombo e platillo as Festas do Cristo de Vilafranca cos seus xigantes, tan necesarias tras dous longos anos de pandemia e nunca se viu na prensa berciana de todo tipo facerse eco con tanta énfase da saída dos xigantes nas Festas da Encina de Ponferrada. Alégranos. Gustaríanos botando mao das lembranzas e das lecturas pasadas traer a estas páxinas algunha anécdota curiosa sobre estes personaxes grotescos e divertidos que nos singularizan para cultivar o noso carácter.  Pero existen outros “xigantes”, aos que nunca invitamos, nada festeiros que nos perturban irremediablemente as evocaciois dos xigantes de sempre. Con axilidade e sixilo pretenden visitarnos e vir para quedar enlodando a nosa intelixencia. Destes outros xigantes a prensa, se os nomea, é para anunciar marabillas no contexto crítico polo que pasamos e vendelos como unha alternativa eficaz á crise enerxética que nos abafa. Por iso, neste artigo louvaremos os beneficios da lectura de boa literatura como remedio desta distorsión e non faremos outra cousa que lamentarnos da falta de retentiva ben, por non ter lido, ou ben por non ter presente tan sequera aquela lección elemental que asinaba un autor galés baixo o pseudónimo de Lewis Carrol  escrita na corrupta sociedade vitoriana de finais do XIX. Este libro, baixo a aparencia dun conxunto de aventuras infantís era por momentos (e ségueo sendo hoxe) unha verdadeira chamada de atención para os adultos sobre a cordura fronte a sen razón dos tolos un tanto quixotescos nese mundo “sen sentido” que se parodia no seu fantástico relato dedicado a Alicia. Que débil é a nosa memoria e que faltos de reflexión e cegos estamos por veces, estaremos perdendo o xuízo?  

Outramente, non se confundan, son megaproxectos xigantes de grandes multinacionais os que nos pretenden visitar sen estar invitados. O prazo de alegaciois para impedir esta visita non grata, remata. O paradoxo do país das marabillas cos que nos pintan estes xigantes de 200 metros e tremendos brazos faise cada vez máis evidente. Disque son xigantes silenciosos, sen bombas de gran palenque, porque, non se enganen, non veñen de festa; píntanse a si mesmos como camiño de progreso e alegrías cuando deberían entenderse como unha impúdica agresión ao medio, á paisaxe e ao patrimonio cultural e natural porque se pretenden multiplicar a moreas polas nosas montañas sen contemplación e sen criterio. Parece mentira que por parte dos gobernantes se estea disposto a asinar un cheque en branco cos especuladores enerxéticos e, pola contra, rexeiten outras ubicaciois propostas, máis racionais e menos incompatibles con esa xigantesca e desproporcionada presenza.  Esas alternativas non lles valen e queren vir a ocupar os espazos do rural antes baleirados para transformalos en lugares irrecuperables, sen personalidade e sumidos nun triste silencio. Darlles entrada a estas “criaturas” sería pois preferir o deserto en lugar das verdes morteiras, fragas e soutos,  colocar un lastre lamentable para a desexada sostibilidade e progreso futuro do Bierzo que se debería basear en todo o contrario, no vigor sonoro e a aposta pola vida nos nosos pobos e as súas xentes: Ruralismo ou barbarie.

Esas xentes que faltan hoxe nos pobos silentes son as que enchían e daban pulo as festas con xigantes e cabezudos que herdamos.  Certamente as festas xa non teñen aquel bulicio de antano, aínda que non falten os seus sons característicos, unha marca de identidade da que custa desprenderse.  Lembremos que as persoas que por enfermidade perden a memoria resístense a esquecer canciois e melodías que lles transmitiron algún tipo de emoción na vida, poñamos por caso nas que se escuitan nas festas. Logo estas cantigas gardan unha relación concreta coa nosa identidade. Mais traiamos dese pasado alguis exemplos literarios breves, pero explícitos para argumentar o que dicimos. Reparen neles a funcionalidade dos sons no evento festivo.

Ramón Carnicer en Los árboles de oro (1962) repasa as súas vivencias festeiras dos anos vinte en Róbriga (o nome dado na ficción literaria a Vilafranca):

“Al final del verano vinieron las fiestas de Róbriga. Los gigantes, que tanto me divertían de pequeño, ya no me interesaban casi, aunque me alegraba verlos porque señalaban el comienzo de la fiesta. Eran cinco: el Cid y doña Jimena, muy viejos y repintados ya, Don Quijote, Dulcinea y Sancho, más nuevos; bailaban al son de una gaita, y a su alrededor se movía una legión de cabezudos pidiendo dinero a los mayores y dando vejigazos a los pequeños. A la vez, tronaban los cohetes y las bombas, resonando largamente en la profunda oquedad de los montes.”

Noutro texto Elena Quiroga en 1952 describe, tras un longo paseo pola vila, o paso dos xigantes desde o Castelo:  

“… cuando nos llega el sonido agudo e alborozado de la gaita. Hace un alto el corazón… Nos asomamos todos, porque es tradiconal en Villafranca que en la fiesta mayor, que hoy se celebra, acudan los cabezudos a bailar. Los cabezudos -Oh Villafranca del Bierzo! – representan a Don Quijote y al Cid, a Sancho y Doña Jimena. La danza es hierática y amuñecada. Don Quijote al Cid de poder a poder. A D. Quijote le resulta difícil moverse con su armadura de cartón gris y sus largos zancos. Sancho se aprovecha, pese a su enorme cabezota, y gira sobre sus alpargatas. Doña Jimena tiene dos trenzas rubias que le cuelgan hasta el busto erguido y se mueve con compostura. El roncón de la gaita advierte lo hondo de la ficción. El agudo es el bufón que ríe…”   

Nunha carta do ano 1981 dirixida a Norberto Beberide, creador plástico amante e reparador dos xigantes, escrita por Juan Carlos Mestre en forma de conto, os seus protagonistas Don Quixote e Sancho cabalgan xuntos cara a unha nova aventura que os leva ás terras do Bierzo sendo sorprendidos en Vilafranca:

“No se había repuesto del susto el hidalgo cuando divisó la mojiganga que subía por la cuesta de Zamora… no pudiendo Don Quijote por menos que inquietarse al escuchar atónito la cancioncilla que al son de la gaita y el tamboril venían cantando aquellas gentes:

 “Trum purrúmpun trun, palillos de madeira,

baila Don Quijote con Doña Dulcinea…”

Montaxe do fotógrafo Robés cos rostros dos nosos xigantes

Que tempos aqueles nos que os únicos xigantes posibles eran estes xigantois literarios e amables feitos de cartón, as ananas, como tamén lles dicían os paisanos. Daquela resultaba impensable o acoso actual dos xigantes do vento que seguen sen ser invitados. Que soen as campás, como chamada á memoria e mais a cordura para afirmar con contundencia que tipo de xigantes queremos, que estes que danzan polas rúas símbolo do mal supeditado ao ben que representa o Cristo, os nosos xigantes de sempre, son os únicos que precisamos na nosa vila. Eses outros macro-proxectos que pretenden abusar da nosa debilidade, cuando non da desinformación ou mesmo da nosa inxenuidade, non son ben recibidos por máis que os pretendan camuflar como a única solución posible á difícil situación na que vivimos. Atentan contra a nosa identidade ao pór en perigo unha parte esencial do noso como é a paisaxe ecocultural que resiste.  Afortunadamente non somos todos uns desmemoriados, non perdemos a razón e aínda hai bos lectores. Xa nolo deixou dito Cervantes no seu querido Don Quixote por boca do humilde e sincero Sancho naquela pasaxe tan popular como transparente:

—Mire meu señor, que aqueles que eilí semella non son xigantes, senón muíños de vento, e o que neles parecen brazos son as aspas!  

Desexariamos espertar e non ter que dicir nunca: O dinosauro segue aí!.  Queremos espertar, si, como Alicia ao outro lado do espello, dona do seu futuro, enriquecida cun espírito crítico e reflexivo ao finalizar as súas aventuras sabendo que todo foi un soño, seguramente un pesadelo, nun aparente mundo marabilloso que agocha realmente outro mundo absurdo e capitalista dominado pola hipocrisía e as manipulaciois.  Namentres iso non ocorra que siga soando, é importante, a melodía dos Palillos de madeira, a que rebautizou Amancio Prada co tan revelador nome de Bergidum, danza que nos identifica coa categoría propia dun himno.

• Héctor M. Silveiro Fernández, académico correspondente polo Bierzo na Real Academia Galega.